Thang PANSS là gì? Các nghiên cứu khoa học về Thang PANSS

Thang PANSS là gì?

Thang PANSS (Positive and Negative Syndrome Scale) là một công cụ chẩn đoán lâm sàng được thiết kế để đo lường mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng ở bệnh nhân mắc tâm thần phân liệt và các rối loạn loạn thần khác. PANSS giúp phân biệt rõ ràng giữa các nhóm triệu chứng dương tính, âm tính và các rối loạn tâm thần nói chung, đóng vai trò quan trọng trong việc theo dõi tiến trình điều trị và đánh giá hiệu quả của thuốc.

Nguồn gốc và mục tiêu phát triển

Thang PANSS được phát triển năm 1987 bởi ba nhà nghiên cứu tâm thần học: Stanley Kay, Lewis Opler và Abraham Fiszbein, thuộc Viện Quốc gia về Sức khỏe Tâm thần Hoa Kỳ (NIMH). Trước khi có PANSS, các công cụ đánh giá triệu chứng tâm thần phân liệt thường thiếu tính toàn diện và không phân biệt được rõ ràng các nhóm triệu chứng. Mục tiêu của PANSS là tạo ra một công cụ chuẩn hóa, có khả năng đánh giá sâu cả các triệu chứng tích cực (positive), tiêu cực (negative) và các biểu hiện lâm sàng khác thường gặp.

Các nhóm triệu chứng trong PANSS

Thang PANSS bao gồm 30 mục đánh giá, được chia thành ba nhóm chính:

• Thang triệu chứng dương tính (Positive Scale): Gồm 7 mục, đánh giá các biểu hiện như ảo giác, hoang tưởng, suy nghĩ không tổ chức.
• Thang triệu chứng âm tính (Negative Scale): Gồm 7 mục, phản ánh sự suy giảm trong khả năng cảm xúc, ngôn ngữ, hoạt động xã hội và động lực.
• Thang triệu chứng tâm thần chung (General Psychopathology Scale): Gồm 16 mục, đo lường các biểu hiện khác như lo âu, trầm cảm, mất định hướng, suy nghĩ trừu tượng kém, và thiếu kiểm soát xung động.

Chi tiết các mục đánh giá

Dưới đây là một số mục tiêu biểu trong từng nhóm:

Nhóm triệu chứng dương tính:

• P1 - Hoang tưởng
• P2 - Tư duy không tổ chức
• P3 - Hành vi bốc đồng/kích động
• P4 - Ảo giác
• P5 - Sự cường điệu bản thân
• P6 - Không hợp tác
• P7 - Tư duy kỳ quái

Nhóm triệu chứng âm tính:

• N1 - Cảm xúc cùn mòn
• N2 - Rút lui về mặt cảm xúc
• N3 - Nghèo ngôn ngữ
• N4 - Không có động lực
• N5 - Thiếu quan hệ xã hội
• N6 - Tư duy trừu tượng kém
• N7 - Cảm xúc hạn chế

Nhóm triệu chứng chung:

Gồm nhiều biểu hiện như:

• G1 - Lo âu
• G2 - Cảm giác tội lỗi
• G3 - Căng thẳng
• G4 - Mất định hướng
• G6 - Trầm cảm
• G10 - Thù địch
• G12 - Thiếu phán đoán và cái nhìn bệnh lý

Phương pháp đánh giá và cách cho điểm

Mỗi mục trong PANSS được chấm theo thang điểm từ 1 đến 7:

• 1: Không có triệu chứng
• 2: Rất nhẹ
• 3: Nhẹ
• 4: Trung bình
• 5: Trung bình nặng
• 6: Nặng
• 7: Rất nặng

Điểm tổng được tính bằng tổng điểm của cả 30 mục:

$\text{Tổng điểm PANSS} = \sum_{i=1}^{30} \text{Điểm của mục thứ } i$

Giá trị tổng có thể nằm trong khoảng từ 30 (tối thiểu) đến 210 (tối đa).

Diễn giải điểm số

Không có mức điểm cố định để chẩn đoán bệnh, nhưng điểm số PANSS thường được sử dụng để so sánh tình trạng bệnh qua thời gian. Dưới đây là một hướng dẫn mang tính tương đối:

• 30–60: Triệu chứng nhẹ
• 61–90: Triệu chứng trung bình
• 91–120: Triệu chứng nặng
• Trên 120: Triệu chứng rất nặng

Để đánh giá hiệu quả điều trị, người ta thường tính phần trăm cải thiện so với điểm số ban đầu:

$\text{Tỉ lệ cải thiện} = \frac{\text{Điểm ban đầu} - \text{Điểm hiện tại}}{\text{Điểm ban đầu} - 30} \times 100\%$

Ứng dụng thực tế

Thang PANSS được sử dụng rộng rãi trong:

• Đánh giá hiệu quả của thuốc chống loạn thần trong các thử nghiệm lâm sàng.
• Theo dõi tiến triển bệnh và điều chỉnh kế hoạch điều trị.
• So sánh các nhóm bệnh nhân trong nghiên cứu dịch tễ học.
• Phân loại kiểu hình triệu chứng để tìm hiểu cơ chế sinh học của bệnh.

Ví dụ, trong nghiên cứu so sánh thuốc Olanzapine và Risperidone, PANSS được dùng làm chỉ số chính để đánh giá sự cải thiện triệu chứng qua 6 tuần điều trị.

Hạn chế của thang PANSS

Mặc dù được sử dụng phổ biến, PANSS cũng có một số nhược điểm:

• Tốn thời gian: Quá trình đánh giá mất khoảng 30–60 phút và yêu cầu cuộc phỏng vấn trực tiếp với bệnh nhân.
• Cần đào tạo chuyên môn: Bác sĩ hoặc nhà nghiên cứu cần được huấn luyện để đánh giá chính xác và đồng nhất giữa các nhà lâm sàng.
• Tính chủ quan: Một số mục đòi hỏi phán đoán cá nhân, làm tăng nguy cơ sai lệch giữa các người đánh giá.
• Không thích hợp cho mọi tình huống: PANSS phù hợp nhất với bệnh nhân đang trong giai đoạn cấp tính hoặc bán cấp, ít phù hợp với đánh giá dài hạn ở giai đoạn ổn định.

Các phiên bản và công cụ liên quan

Ngoài phiên bản đầy đủ, có một số phiên bản rút gọn hoặc sửa đổi của PANSS như:

• Mini-PANSS: Phiên bản rút gọn gồm 19 mục.
• PANSS-6: Một phiên bản siêu ngắn dùng trong đánh giá nhanh.
• PANSS Cognitive Factor: Một yếu tố mới được đề xuất trong một số nghiên cứu, tập trung vào các khiếm khuyết nhận thức.

Tham khảo thêm

• PANSS: Reliability and Validity (PubMed Central)
• ScienceDirect: Positive and Negative Syndrome Scale
• The PANSS Manual (ResearchGate)
• PANSS Rating Manual (PDF)